به گزارش بام، نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجه با انواع فنون کاشی‌کاری معرق، معقلی، هفت‌رنگ و با طرح‌ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح به کار رفته در بنا، آجر با ملات گچ بوده و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است.
سرتاسر بنا با کاشی‌های خشتی و هفت‌رنگ زیبا در اندازه و شکل‌های مختلف به رنگ‌های فیروزه‌ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی‌کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده‌شده است.
نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره‌های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح‌های هندسی سده ۱۳ را به تماشا می‌گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استان تبدیل‌شده است.
موزه‌های مردم‌شناسی از جمله موزه‌های تاریخی هستند که در آن گوشه‌ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب‌های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع‌دستی به نمایش گذاشته می‌شود. بخش مردم‌شناسی موزه از ۳ موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین‌ها تشکیل‌شده است. در ادامه این گزارش، محتوای هر یک از بخش‌های موزه مردم‌شناسی معرفی‌شده است.
زندگی روستایی
زندگی در هر منطقه‌ای با توجه به شرایط اقلیمی و باورها و اعتقادات از تنوع و تبلور خاص برخوردار است که در قالب زندگی عشایری، روستایی و شهری قرار می‌گیرد. در این غرفه سعی شده است که با توجه به شرایط فوق، اشیاء و وسایل زندگی مرتبط با یک زندگی روستایی به نمایش درآید.
پوشاک
در آغاز شکل‌گیری اجتماعات بشری در جامعه‌های پیشین، پوشاک فقط جنبه حفاظتی داشته و برای حفظ نمودن بدن انسان در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی به کار می‌رفته است. با توسعه فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و شکل‌گیری باورها و عقاید در جوامع، پوشاک ارزش‌های نمادین به خود گرفته، در نتیجه این ارزش‌ها نقش مهم و برجسته‌ای در حفظ هویت اجتماعی و فرهنگی مردم جامعه ایفا کرده است. در این غرفه پوشاک اقوام محلی شامل فارس، تات، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه‌های ساخته‌شده بر اساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش درآمدهاست.
موسیقی مقامی
موسیقی از آغاز پیدایش هر قومی، همراه آن قوم به وجود آمده و بخش جدایی‌ناپذیری از هر فرهنگ را شکل می‌دهد که بر اساس باورها، اعتقادات و آداب‌ورسوم قومیت‌ها، متفاوت از یکدیگر است و در رنج و شادی‌ها همراه، همدل و همراز بوده است. آلات موسیقی در سطح استان از تنوع چشمگیری برخوردار بوده و در این غرفه نمونه‌هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.
طب سنتی
طب سنتی با توجه به نقشی که در سلامتی جسم و روان انسان داشته، از دیرباز در زندگی بشر وجود داشته و تبلور و تکامل آن را در حرفه عطاری می‌توان مشاهده کرد. درواقع عطارها نقش طبیب و عطاری‌ها نقش داروخانه امروزی را داشتند. خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه کوهستانی و منطقه بیابانی، دارای پوشش گیاهی منحصربه‌فرد است. این پوشش گیاهی باعث شده که یکی از غنی‌ترین مناطق درزمینه گیاهان داروئی باشد. همچنین این منطقه در ساخت انواع شربت‌ها، ادویه‌جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.
صنایع‌دستی
صنایع‌دستی، روایتگر باورهای اقوام ساکن در خراسان شمالی است که در بافته‌های داری همچون گلیم، چارق، البسه محلی، نمدمالی، نساجی سنتی و… تبلور یافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی آن ها را بیان می‌کند. در غرفه صنایع‌دستی، نمونه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی استان معرفی‌شده است.
چارق‌دوزی
چارق به‌نوعی پای‌افزار و کفش اطلاق می‌شود که از چرم ( معمولاً به رنگ قرمز) تهیه‌شده و پس از پوشیدن با ریسمان‌های ضخیم و بلندی به دور پا محکم می‌شود. چارق دارای نوکی برگشته است که با نخ‌های الوان بر روی آن زینت می‌شود. در گروه پاپوش‌های سنتی این منطقه، نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه‌ای نیز وجود داشته که به نام «کُمُخت»(komokht) مشهور بوده است و نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز که کاری تلفیقی از سنت و فن امروزی است تحت عنوان «گرجی» (gorjee) تولید می‌شود.
نساجی سنتی
«چادرشب» پارچه ایست با طرح‌ها و نقش‌هایی مختلف (چهارخانه و راهدار) که بر روی دستگاه نساجی ۲ ورودی و ۴ ورودی بافته می‌شود و دارای عرض متغیر (۴۰-۵۰ سانتیمتر) است که با حرکت وردها و جابجایی پدال‌ها به‌وسیله پاها و ایجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته می‌شود. خراسان شمالی به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح است. چادرشب در کارگاه‌های خانگی تولید می‌شود و معمولاً این هنر در یک خانواده از مادر به دختر به ارث می‌رسد و دختران در کنار مادران پارچه‌بافی می‌کنند.
نمدمالی
نمدمالی ازجمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده که با کاهش تقاضا در این رشته از رونق آن کاسته شده و به‌صورت محدود و باهدف صنایع‌دستی تزیینی انجام می‌شود. مواد اولیه حرفه نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده‌های پشم و کرک در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می‌شود. از محصولات و فرآورده‌های نمدی می‌توان زیرانداز نمدی، کلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به‌صورت پالتو است را نام برد.
سفره‌های آیینی
در همه جشن‌ها و آیین‌ها، در جامعه ابتدایی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب و رسوم جمع را تشکیل می‌دهد که اغلب در قالب سفره‌های آیینی تبلور پیدا می‌کند. برخی از سفره‌های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته و در زمانه‌ای خاص و در اکثر نقاط ایران برپا می‌گردد. از مهم‌ترین سفره‌های آیینی می‌توان به سفره‌های ملی ( هفت‌سین)، سفره‌های گذار( سفره آق قیون) و سفره‌های نذر اشاره کرد.
موزه باستان‌شناسی
موزه باستان‌شناسی خراسان شمالی که در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرارگرفته، دارای ۵ بخش اصلی است که متناسب با تقسیم‌بندی ادوار فرهنگی و گاه نگاری معیار باستان‌شناختی تحت عنوان بخش پیش‌ازتاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سکه و مُهر و بخش مرکز سفال ساماندهی و معرفی‌شده است. همچنین تالار جنوبی بنا که بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست ها، دورسخنی‌ها و گردهمایی‌ها تجهیز شده است. این موزه با دارا بودن شاخصترین بقایا و آثار برجای مانده از دوره‌های مختلف باستان‌شناسی منطقه، پذیرای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به فرهنگ غنی استان خراسان شمالی است.
البته لازم به ذکر است که موزه باستان شناسی عمارت مفخم به دلیل خساراتی که در زمین لرزه سال ۹۶ دید به دلیل قطره چکانی بودن اعتبارات هنوز بازگشایی نشده و مرمت و مقاوم سازی آن در حال انجام است. با این حال ویژگی بخش های مختلف موزه باستان شناسی عمارت مفخم را در ادامه می خوانید:
بخش پیش از تاریخ
این دوران از ابتدای زندگی بشر تا پیش از اختراع خط و نوشتار (هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح) را در برمی‌گیرد. در خراسان شمالی پژوهش‌های اندکی برای شناخت دوران پیش‌ازتاریخ انجام‌شده اما با توجه به نتایج اندک بررسی‌ها و کاوش‌های انجام‌شده، از جمله تپه‌های این استان می‌توان به تپه یام فاروج، تپه دوین، تپه ارگ نادری شیروان، تپه قلعه خان، تپه شهر آوا در مانه و سملقان، تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم، تپه دره امین‌آباد و تپه قمری اسفراین اشاره نمود. با انجام کاوش‌های باستان‌شناختی تپه قلعه خان در سال ۱۳۸۵، مدارک بسیاری در خصوص حضور گسترده جوامع انسانی پیش‌ازتاریخ در منطقه دشت سملقان به‌دست‌آمده که تعدادی از یافته‌های باستان‌شناسی آن از جمله بقایای تدفینی انسان‌های پیش‌ازتاریخ و ظروف سفالین مربوط به این دوره در منتهی الیهِ ضلع شرقی در معرض نمایش است.
بخش تاریخی
در متون و کتب، دوران تاریخی اصطلاحاً به دوران پس از کشف خط و نگارش در زندگی بشر اطلاق می‌شود که این اتفاق در میان رودان (بین‌النهرین یا عراق امروزی) و ایران در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد (۳۱۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح(ع)) به وقوع پیوست و در روند مطالعات باستان‌شناسی ایران منظور از دوران تاریخی، زمانی از ظهور شاهنشاهی ماد ( قرن ۷ پ.م) تا پایان شاهنشاهی ساسانیان ( قرن ۷ میلادی) است. از این دوره‌ها به‌ویژه دوران اشکانی و ساسانی در منطقه شمال خراسان آثار و ابنیه زیادی بجا مانده که نشانگر اهمیت این منطقه در دوره‌های ذکرشده است.
قلعه صعلوک (سالوک) و منطقه «توی» اسفراین، قلعه ارگ بالا و ارگ آلمادوشن بجنورد، تپه بام و محوطه ویرانشهر فاروج، ارگ تاریخی قلعه خان و بنای تاریخی اسپاخو در مانه و سملقان، تپه بردبلند و محوطه حوض خرگوش جاجرم ازجمله مهم‌ترین آثار دوران تاریخی استان هستند.
بخش تاریخی که در ضلع شرقی تالار همایش قرار دارد؛ ظروف سفالی و اشیاء مختلف فلزی مربوط به این دوران را که اکثراً از کاوش‌های باستان‌شناسی قلعه خان به‌دست‌آمده‌اند به نمایش گذاشته است.
بخش اسلامی
دوران اسلامی از آغاز فتح ایران توسط مسلمانان و ورود اسلام به ایران آغاز می‌شود و به ۳ مرحله قرون اولیه اسلام (سده ۱ تا ۵ هجری قمری)، قرون میانه اسلامی (سده ۶ تا ۹ هجری قمری) و قرون متأخر اسلامی (سده‌های ۱۰ تا پایان حکومت قاجار) تقسیم می‌شود. در بخش اسلامی موزه نیز آثار و اشیاء این دوران در ۳ اتاق مجزای شرقی، مرکزی و غربی در ضلع شمالی بنای عمارت ساماندهی شده است. آثار چوبی نفیس همچون ضریح (صندوق) و چهار لنگه درب متعلق به بنای آرامگاه شیخ رشیدالدین محمد بیدوازی مربوط به دوران تیموری (۸۷۰ه.ق)، درب چوبی نفیس مقبره بش قارداش با قدمت قاجاری، ظروف سفالین لعاب‌دار زیبا و خمره‌های بزرگ سفالین و صراحی برنجی مرصع‌کاری شده زیبای دوره سلجوقی ازجمله مهم‌ترین اشیاء به نمایش درآمده اسلامی در این بخش است.
بخش سکه و مهر
با توجه به اهمیتی که سکه در امر مطالعات تاریخ تمدن هر کشور و منطقه دارد، در این موزه قسمت جداگانه‌ای در ضلع جنوبی بنا، برای نمایش سکه‌های ارزشمند اختصاص داده شده است. مهم‌ترین سکه‌های این بخش به دوران ساسانی و اوایل اسلام در منطقه شمال خراسان تعلق دارد که عمدتاً از حفاری‌های باستان‌شناسی منطقه به‌دست‌آمده و تعدادی هم به اموال بازیافته، اهدایی و یا حاصل از کشفیات اتفاقی است که به معرض نمایش گذاشته‌شده است.
