کوه بلندترین و مرتفعترین نقطۀ زمین و دارای ارزش های رمزی و مذهبی بیشمار است. در اساطیر اکثر ملل کوهی مقدس وجود دارد که دارای اهمیت مذهبی است، کایلاش، فوجی، آرارات، دماوند و… .
در قدیمیترین افسانههای مربوط به آفرینش، کوه نخستین مخلوق است. در عقیدۀ ملتهای ابتدایی کوه نگهبان و منبع قوای حیات و دارای نیروی تولید و سرچشمه زندگی و مظهر حاصلخیزی و فراوانی است.
دماوند، کوه معبد است. البرز و دماوند پر از رخدادهای اسطورهای هستند. پر از اتفاق مقدس، جایگاه خوبان و متقدسین.
خانۀ ایزدمهر در کوه البرز و جای او بر بالای کوه البرز است. کاخ سروش که ایزد اطاعت و فرمانبرداری و انظباط و اولین آفریدۀ اورمزد است بر فراز کوه البرز است. پل چینوات یا چینود که حدفاصل این جهان و آن جهان که بر قله دائیتی جای دارد و یک بازوی آن در بُن البرز در شمال و بازوی دیگر آن در سر البرز در جنوب قرار دارد.
ضحاک پس از شکست خوردن از فریدون دستگیر و در غاری در کوه دماوند به زنجیر کشیده شدهاست. در اساطیر زمانیکه جمشید طبقات اجتماعی را به ۴ گروه تقسیم کرد، طبقۀ اول که روحانیون دینی محسوب میشدند مکان و جایگاه آنان را جمشید شاه، کوه انتخاب کرد.
در اهمیت کوه همین بس که زمانی اهورامزدا کیومرث را آفرید او به مدت ۳۰ سال در کوهها به تنهایی زندگی میکرد. خانۀ سیمرغ بر فراز کوه البرز است و زال توسط سیمرغ در البرز پرورش مییابد. فریدون در کودکی در البرز بزرگ شده است. تاریخ اسطورهای ما پر از چنین مضامینی با ردِ کوه و کوهستان است.
دین و مذهب مردم فلات ایران نیز، آکنده از نشانههای کوهستان است. اما این همه نشانه معنوی، بدون شک ریشه در تجسم واقعیاتی دارد. واقعیتی از جنس و بُنِ زندگی روزمرۀ که برآورده شدن نیازهای مهم توسط یک جایگاه جغرافیایی (کوه)، رویهای مقدس به آن داده است.
شکل (۱): جانمایی محوطههای پارینه سنگی ایران و انطباق جغرافیایی آن با کوهستان (VahdatiNasab, 2011).
تنفس، آب، غذا، مسکن و پوشاک نه تنها جزء نیازهای اولیه انسان امروزین بلکه از جمله نیازهای تمام گونههای انسانی از دوران پارینهسنگی (از ۳.۴۰۰.۰۰۰ سال تا حدودِ ۱۳.۰۰۰ سال پیشاز دوره پارینه سنگی مینامند.
لازم به ذکر است پارینه سنگی از نظر باستانشناسی به چهارتا دوره تقسیم قدیم، میانی، جدید و فراپارینه سنگی میشود) تا به امروز به شمار میآید.
انسان در این دوره در سدد رفع نیازهای اولیه خود به صورت روزمره بود و بهجز اکسیژن که در دسترسترین نیاز بشر برای ادامه حیات است، انسان در طول این دوران برای رسیدن به نیازهای اولیه خود دائما در حاشیۀ آبها جابجا میشد.
آب عاملی بود که وی نه تنها از دید رفع عطش به آن نگاه نمیکرد بلکه مرکزی برای تجمع گونههای گیاهی و جانوری بود که خوراک او را تامین میکرد. بیشتر حجم آب شیرین دنیا از کوهستان تامین میشود و میتوان از کوهستان بهعنوانِ منشاء اصلی حیات نام برد که حتی زندگی در دشتها نیز وابسته به آبی است که از ذخایر آب کوهستان جاری میشود و به دشت ها میریزد.
بنابراین، انسان خواه ناخواه از ابتدا به کوهستان وابسته بود. مطالعات باستانشناختی در ایران و کشورهای همجوار نشان داده که در دوران پارینهسنگی، کوهستان و به تبع آن غار ها و پناهگاه های صخرهای بسیار مورد استفاده بودند؛ تا جایی که درصد قابل توجهی از محوطههای پارینهسنگی در قلب کوهستانها یا حاشیه آن واقع شدهاند. (شکل ۱).
نویسندگان:
۱. سجاد سمیعی، باستانشناس و پژوهشگر پیش از تاریخ
۲. نیما فریدمجتهدی، پژوهشگر محیطزیست کوهستان
۳. سمانه نگاه، متخصص هواشناسی کوهستان