به گزارش پایگاه خبری بام نیوز، یکی از شاهراه های کهن شرق ایران راهی بوده که از سنگ بست در جنوب مشهد و کنار راه ابریشم به سمت شمال جدا می شده و پس از عبور از شهر های نوقان (مشهد کنونی)، رادکان (چناران کنونی)، خبوشان (قوچان کنونی)، فاروج و شیروان به بجنورد و از بجنورد به جرجان (گنبد قابوس کنونی) و طبرستان منتهی می شده و شاخه هایی که از قوچان و جرجان به سمت شرق و شمال شرق امتداد می یافته، مراکز تمدنی ایران را به شهرهای کهن نسا و آنو و ابیورد و مرو و بخارا و سمرقند و کاشغر و در نهایت به چین ارتباط می داده است.
در این مسیرهای طولانی اکنون بقایای ابنیه و آثاری بر جای مانده مانند تپه های باستانی، کاروانسراها، آب انبارها، برجها، معابد و دیوارهای دفاعی که رد پای پیشینیان را از گذشته های دور در آن راهها با انگیزۀ تجارت یا سیاحت یا زیارت یا مبادلات علمی یا جنگ و غارت گواهی می دهند.
در فاصلۀ ۱۱۵ کیلومتری غرب شهر بجنورد و ۶ کیلو متری راه بجنورد به آزادشهر (شاهراه کهن طوس به جرجان) بر فراز تپه ای در حاشیۀ جنوبی روستای اسپاخو بنای سنگی با عظمتی برجای مانده که به دلیل نامشخصی در محل به «کلیسای اسپاخو» معروف است.
روستای اسپاخو از وسعت و قدمت زیاد برخوردار است و در میان بقایای معماری و خرابه های پراکنده در شرق روستا در محوطه ای باستانی معروف به «گل سرخانه» یک حمام قابل تشخیص است که برخی قدمت آن را به قرن ۵ تا۷ هجری قمری نسبت داده اند. اما بنای سنگی اسپاخو مشخصات بناهای دوران ساسانی با کاربرد عبادی دارد.
بنا مشتمل بر یک ایوان و فضای مربع شکلی در انتهای ایوان است. نقشۀ بنا در تاریخ معماری آشنا و یک آتشکدۀ ساسانی را تداعی می کند ولی به دلیل دخل و تصرفاتی که در طول زمان در آن صورت گرفته آثار و شواهدی دال بر آتشکده بودن آن باقی نمانده است.
آنچه مسلم است اینکه طاقهای هلالی با پاکار عقب نشسته و گنبد بلند تخم مرغی و ساختار و مصالح ساختمانی آن همه با سازه های معماری دوران ساسانی در فیروز آباد و تخت سلیمان و سروستان و قصرشیرین قابل مقایسه است و نحوه شکل گیری گوشوارها در داخل و شیارها و طاقچه های تزیینی در نمای خارجی فرضیۀ ساسانی بودن بنا را تقویت می کنند.
مصالح ساختمانی بنا سنگ و گچ است سنگهای طاقها نسبتا بزرگ و دم دار و سنگهای دیوارها و پوشش از نوع سنگهای لاشه رودخانه ای است که نسبتا منظم با ملات گچ و ماسه بر روی هم استقرار یافته اند، و دیوارهایی به ضخامت ۱۱۵سانتیمتر را شکل داده اند.
از نکات جالب و شاید نادر اینکه طاقها با کمک قالب چوبی ساخته شده است به این معنی که با استفاده از داربست قالب چوبی بر بالای درگاهی ها استوار شده و بر روی انحنای قالبها سنگها چیده شده و روی آنها گچ و ماسه ریخته شده و پس از خشک شدن قالب جمع آوری شده است.
با توجه به ساختار گنبد بلند تخم مرغی گوشوارهای اولیه و ساده و عدم تزیینات داخلی قدمت بنا را می توان به اوایل دوران ساسانی نسبت داد.
این بنا که در درون دیوار ضخیمی محصور بوده، احتمالا در ابتدا کارکرد مذهبی مثل آتشکده داشته ولی بعدها تغییر کاربری داده و با ایجاد تغییرات مختصر به فضای عبادی اسلامی تبدیل شده است.
جهت کاربری جدید، احتمالا در دوران صفویه بر میانۀ دیوار غربی یک محراب به عرض ۱/۵ و ارتفاع ۲/۵ متر تعبیه شده و همزمان بر دیوارها هم طاقچه هایی تعبیه گردیده و حاشیۀ طاقچه ها هم با نوار گچی قاب بندی شده که فعلا داغی آنها موجود است ولی اثری از تزئینات دیده نمی شود، در زمان قاجار هم در پشت بام آن سنگری جهت دیدبانی و دفاع از اهالی اسپاخو در مقابل چپاولگران با برداشتن سنگهای سقف ساخته بودند. تا حدود ۵۰ سال پیش هم مردم بنا را امام زاده پنداشته و به زیارت آن می رفتند که تدفین هایی هم که در اطراف آن صورت گرفته احتمالا متاثر از آن باور بوده است.
معبد اسپاخو در حال حاظر یکی از جاذبه های گردشگری منطقۀ مانه و سملقان محسوب می شود.
